Φόροι και Δωροδοκίες στην Λακωνία επί Τουρκοκρατίας

Του εκπαιδευτικού Ιωάννη Μιχαλακάκου

Η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτελούσε ένα πολύ εκτεταμένο και δύσκολο στην διοίκηση κράτος. Αποτελείτο από πλήθος λαών, με διαφορετικά θρησκεύματα ήθη και έθιμα. Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος για τον οποίο οι Οθωμανοί επέλεξαν μια πιο αποκεντρωμένη τοπική αυτοδιοίκηση προκειμένου να μπορούν να ελέγχουν καλύτερα τις εκάστοτε επαρχίες – Πασαλίκια. Η κατάσταση αυτή έγινε ακόμα πιο πολύπλοκη όταν μετά την ανάκτηση της Πελοποννήσου από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1715 ο σουλτάνος παραχωρούσε τοπικά προνόμια ή ευνοϊκή μεταχείριση προκειμένου να βελτιώνεται το εμπόριο, η ναυτιλία, η ασφαλής μετακίνηση αλλά και να ησυχάζει από πολεμικές συγκρούσεις όπως γινόταν στην Μάνη.

Ωστόσο η κατάσταση δεν ήταν παντού το ίδιο. Στην Λακωνία μετά την ανάκτηση της Πελοποννήσου από τους Τούρκους αποφασίστηκε η εγκατάσταση μουσουλμάνων Αλβανών στα σύνορα με την Μάνη. Το φιλελεύθερο πνεύμα των κατοίκων της σε συνδυασμό με την συμμετοχή τους στο πλευρό των Βενετών αποτέλεσε αιτία να θεωρούνται εστία υψηλού κινδύνου για την Οθωμανική αυτοκρατορία. Όπως αναφέρει ο Γεράσιμος Καψάλης οι Αλβανοί αυτοί, οι οποίοι είχαν συμμετάσχει στην επανάκτηση της Πελοποννήσου και ήταν εμπειροπόλεμοι, διέμεναν σε οχυρούς πύργους 30 έως 50 στον αριθμό, σε όλη την έκταση των χωριών γύρω από το κάστρο της Μπαρδούνιας μέχρι τον Μυστρά. Κάθε χωριό είχε τον αρχηγό του (αγά), ενώ όλοι μαζί διοικούνταν από έναν κοινό αρχηγό τον Ζαμπαρδούνια. Διοικητικό τους κέντρο το χωριό Γοράνοι Λακεδαίμονος.

Σπαχήδες και Αρβανίτες αντιπροσωπευτικοί πολεμιστές της εποχής στην Λακωνία

Ο Ιωάννης Φιλήμων τους αποκαλεί “Αλβανότουρκους”, θέλοντας να τους ξεχωρίσει από τους υπόλοιπους μουσουλμάνους Τούρκους του Μυστρά ή τους Χριστιανούς γείτονες τους. Ο Σπυρίδων Τρικούπης υπολογίζει πως ανήρχοντο σε 1500 εξαιρετικούς μαχητές, ο Αμβρόσιος Φραντζής σε 2500, ενώ ο Φιλήμων τους ανεβάζει σε 2000. Ωστόσο αμφότεροι συμφωνούν πως καταπίεζαν σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό τον πληθυσμό της Λακωνίας (ακόμα και Τούρκους). Χαρακτηριστικά αναφέρει :

«……Κυριώτερον δε στοιχείον αυτής (Λακωνίας) διεκρίνοντο οι τα δύο τρίτα συμπληρούντες Βαρδουνιώται πολλώ μεν ανώτεροι πολεμικώς, πολλώ δε κατώτεροι ηθικώς των Λαλαίων της Ήλιδος».    

Στην πραγματικότητα δεν ήταν τρομακτικός τόσο ο μεγάλος αριθμός τους όσο τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους. Ο Γάλλος Πουκεβίλ που πέρασε από την περιοχή πριν την ελληνική επανάσταση περιγράφει μια κατάσταση κράτους εν κράτει. Αναφέρει πως όποιος ήθελε να χαθεί στην ανομία και από την τουρκική εξουσία, να ξεφύγει από το σπαθί της δικαιοσύνης, όποιος αλλαξοπιστούσε και ήθελε να προσχωρήσει στο Ισλάμ έβρισκε ασφαλές καταφύγιο στα χωριά της Βαρδούνιας. Το κάστρο της περιοχής το οποίο βρίσκεται έξω από το χωριό Άγιος Νικόλαος ουδέποτε έπαψε να φρουρείται από το 1715 έχοντας πάντα τα μάτια του στραμμένα στην ετοιμοπόλεμη και ανυπότακτη Μάνη.

Το κάστρο της Βαρδούνιας πηγή https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=bourdoun

Παρόμοια περιγράφει το 1829 ο Rufus Anderson την κατάσταση στην περιοχή που μόλις είχε ελευθερωθεί από τα δεινά των Τουρκοβαρδουνιωτών. Αναφέρει πως η περιοχή αποτελούσε μέχρι πρόσφατα έναν από τους ισχυρότερους μουσουλμανικούς θύλακες της Πελοποννήσου και αποκαλεί αρπακτικά τους κατοίκους της περιοχής που διέμεναν εκεί. Εκτός των ληστρικών επιδρομών στην πεδιάδα της Σπάρτης αλλά και των χωριών που εξουσίαζαν ως σατράπες είχαν στόχο την οικονομική αφαίμαξη του πληθυσμού μέσω δανείων και εκβιασμών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διαφθοράς και ανομίας, καταπίεσης και δουλείας δεν ήταν δυνατό να γλιτώσουν και τα μοναστήρια τα οποία αποτελούσαν παραγωγικές μονάδες εκείνη την εποχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της ανομίας και εκμετάλλευσης που επικρατούσε είναι το κάτωθι που συνέβαινε στο μοναστήρι της Ζερμπίτσας κοντά στους Γοράνους.    

Μονή Ζερμπίτσας το 1950 ένα από τα ιστορικά μοναστήρια της Λακεδαίμονος

Από ένα έγγραφο του μοναστηριού (4 Φεβρουαρίου 1798) φαίνεται ότι από  τα 1700 γρόσια που ήταν τα συνολικά έξοδα του μοναστηριού, τα 700 περίπου ήταν φόροι και δωροδοκίες προς τους Τούρκους. Παρακάτω αναφέρονται αναλυτικά φόροι και δωροδοκίες:

115 γρόσια εις χαράτζια και σπάντζες των καλογήρων

100 » εις νόμιστρα προβάτων και γιδιών

  40 » τοπιάτικον δια ξεχειμαδιόν των ζώων

  20 » εις τους σπαχήδες δια αμπελιάτικα και προβατιάτικα

  10 » γαι κρασιάτικα

  50 » εις τζαρούχια των Μπαρδουνιωτών μπουλουμπασήδων

100 » εις μέλι και βούτυρον δια ραβανιά των Τούρκων

250 » εις λιανικά έξοδα του Ηγουμένου, πισκέσια των ζαπιτάδων και

ρουσφέτια των μπουλουμπασήδων και  Μπαρδουνιωτών τζερεμιέδες

*Σπαχής ήταν ο Τούρκος ιππέας ο οποίος είχε στην κατοχή του γαίες που είτε τις ενοικίαζε είτε τις καλλιεργούσε ο ίδιος με αντάλλαγμα να προσφέρει υπηρεσίες ασφάλειας και εκστρατείας. Επί της ουσίας ήταν τιμαριούχος ιππέας. (εγκυκλοπαίδεια Brittanica).

*Μπουλουκμπασης ήταν ο Τούρκος ομαδάρχης άτακτου πεζικού.

Άξιο λόγου μάλιστα είναι πως από αυτά τα έξοδα μερικά ήταν και παράνομα ακόμα και για την εποχή την οποία συζητούμε και δίδονταν από τους καλόγερους τους μοναστηριού για να μην πειραχτούν. Πέραν από τα φορολογικά έσοδα για τα αμπέλια (resm-i bağ), για τις ενοικιάσεις γης, για τις νομές των ζώων (οtlak resmi) έχουμε και δώρα για τους Τούρκους όπως βούτυρο, μέλι, τσαρούχια κ.ά. Επίσης αναφέρονται ρητά δωράκια (πεσκέσια) στους αξιωματούχους που δεν εντάσσονται στο φορολογικό σύστημα ενώ καταγράφεται και χάρες (ρουσφέτι) προς τους Τούρκους.  

Για τους Τουρκοβαρδουνιώτες ο Γ. Χέρτσβεργ γράφει τα ακόλουθα:

«…οι άλλοι επί αφοβία γνωστοί μωαμεθανοί Αλβανοί Βαρδουνιώται, καταληφθέντες υπό τρόμου εκ των πρώτων εκ Μεσσηνίας αιματηρών ειδήσεων, καταπλαγέντες υπό της γενικής πανταχού αναδιδομένης φλογός της επαναστάσεως, ταραχθέντες δε και εκ της διαδοθείσης φήμης περί αφίξεως ξένων επικουρικών στρατευμάτων εις τους Έλληνας, απεχώρησαν το γε νυν αμαχητί έμπροσθεν των Μανιατών από των εστιών αυτών και απεχώρησαν (εξαιρουμένων εξήκοντα περίπου εις την Μονεμβασίαν φυγόντων οικογενειακώς) εν πρώτοις εις Μυστράν, ένθα η άφιξις αυτών εις μεγίστην ενέβαλεν αθυμίαν τους απολέμους μουσουλμάνους της πόλεως ταύτης. Ότε δε και ούτοι υπό την πίεσιν των Βαρδουνιω τών εκείνων ήρξαντο μετά σπουδής της εις Τριπολιτσάν φυγής, ηκολούθουν αυτούς κατά πόδας πλήθη επαναστατών Ελλήνων και απηνών Μανιατών…».

Μετά την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης στα μέσα Μαρτίου, ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης, σε συνεργασία με ντόπιους καπετάνιους Ρόζο, Ρόγκο, Γράφο κ.ά  ανέλαβε το δύσκολο της εκρίζωσης των Τουρκοβαρδουνιωτών από την περιοχή οι οποίοι θεωρούνταν άκρως επικίνδυνοι. Τελικώς τα κατάφεραν με τεχνάσματα και διασπορά ψευδών ειδήσεων που έκαναν τους Τουρκαλβανούς να εγκαταλείψουν τις εστίες τους αμαχητί. Ωστόσο όπως αναφέρει ο Α. Φωτόπουλος  αποφασίστηκε το γκρέμισμα των πύργων τους μήπως επιστρέψουν.

Εν ολίγοις μπορούμε να πούμε πως ο ελληνικός λαός πέραν του εκτεταμένου φορολογικού συστήματος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που αφορούσε από τα μελίσσια μέχρι το που ξεχειμωνιάζουν τα κοπάδια, είχε να αντιμετωπίσει την μάστιγα των δοσιμάτων που δυστυχώς κατάλοιπα της έχουν απομείνει και σήμερα στην νοοτροπία της ελληνικής κοινωνίας. Η δημοσία διαφθορά, η παραβατική τοπική αυτοδιοίκηση, η εκλεκτική διαφορά αντιμετώπισης των πολιτών, η λύση προβλημάτων εκ της πλαγίου οδού αποτελούσαν βασικά χαρακτηριστικά των τοπικών κοινωνιών.

Πηγές

1. Γεράσιμος Καψάλης «Η Βαρδούνια και οι Τουρκοβαρδουνιώτες», Πελοποννησιακά τ. Β’, Αθήνα 1957
2. Ακτύπης Δ, Βελαλίδης Α, Κάιλα Μ, Κατσουλάκος Θ, Παπαγρηγορίου Γ, Χωρεάνθης Κ, «Στα Νεότερα Χρόνια», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2010
3. Ι. Φιλήμων «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής επαναστασης» τ. 3^ος έκδοση Σούτσα και Κτενά Αθήνα 1860
4. Α. Φωτόπουλου «Οι κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου», εκδόσεις Ηρόδοτος Αθήνα 2005
5. Ανίτα Ν Πρασσά «Η κύρηξη της επανάστασης στην Μάνη», Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη, 2011
6. Κατσαφάνα Δ «Ζερμπίτσα το ιερό και σεβάσμιο μοναστήριο», Αθήνα 1990
7. Καπετανάκη Σταύρου «Η Μάνη στην δεύτερη Τουρκοκρατία», Αδούλωτη Μάνη, Αρεόπολη 2011
8. Παπασταματίου Δημήτριος, Κοτζαγεώργης Φωκίων, «Ιστορία του Νέου ελληνισμού κατά την διάρκεια της Οθωμανικής πολιτικής κυριαρχίας», ΣΕΑΒ, Αθήνα  2015
9. Rufus Anderson “Observation upon Peloponnesus and the Greek islands made in 1829”, Boston 1830
10. Francoise Charles Laurent Pouqueville “Travels in Morea, Albania and other parts of Ottoman Empire” London 1813
11. http://manivoice.gr
12. https://i.pinimg.com/originals/3e/0b/30/3e0b3078496a4b1541e5b13038901273.jpg
13. http://www.tzanakosnikos.gr/?section=1865&language=el_GR
14. https://argolikivivliothiki.gr/2011/02/24/%CE%B7-%CE%BA%CE%AE%CF%81%CF%85%CE%BE%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CE%BC%CE%AC%CE%BD%CE%B7/

Ο Άγιος Νικόλαος (Βαρδουνοχώρια)

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο χωριό (http://naoistimani.blogspot.gr)

Οι Μανιάτες τιμούν ιδιαίτερα τον Άγιο Νικόλαο. Η έντονη παρουσία τους στην θάλασσα είτε ως πειρατές είτε ως εμπορευόμενοι είτε ως ναυτικοί τους δημιούργησε την ανάγκη να προσεύχονται στον προστάτη των θαλασσών. Αμέτρητα εκκλησάκια στο όνομα του Αγίου σε όλη την Μάνη ενώ τρεις τουλάχιστον οικισμοί έχουν σήμερα το όνομα του.

Ο μεγαλύτερος ωστόσο οικισμός που φέρει το όνομα του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στον ορεινό όγκο του Ταϋγέτου σε υψόμετρο 420 μ. περίπου και όχι παραθαλάσσια.

Το χωριό αναφέρεται σε διάφορες πηγές των Οθωμανών, Ενετών, Γάλλων και μετά την απελευθέρωση Ελλήνων. Συγκεκριμένα: στο κώδικα Muazzo το 1695 ως San Nicolo, στην απογραφή Grimani το 1700 ως S. Nicola και σε διάφορα βενετικά τεκμήρια από το 1703 έως το 1705 ως San Nicolo και S. Nicola. Απαντάται ακόμα στο ποίημα του Νικήτα Νηφάκη το 1798

«Το Σελεγούδι το φτωχό, τα Κόκκινα λουρία

ο Άγιος ο Νικόλαος και άλλα δυο χωρία»

Αναφέρεται τέλος στη στατιστική Exped. Scient. το 1829 ως Άγιος Νικόλαος. Οι πηγές αυτές παρουσιάζουν τον οικισμό άλλοτε ως οικισμό της Alta Maina  (επάνω Μάνης) και άλλοτε ως οικισμό των Μπαρδουνοχωρίων. Το σίγουρο είναι πως αποτελούσε πάντα Μανιάτικο οικισμό καθώς όλες οι πηγές μιλούν για αμιγή ελληνικό πληθυσμό με ήθη και έθιμα όπως οι Μανιάτες. Το όνομα του οικισμού πιθανόν να προήλθε όπως στις περισσότερες παρόμοιες περιπτώσεις από το όνομα της εκκλησίας του οικισμού.

Το χωριό από το κάστρο της Βαρδούνιας (https://www.exploring-greece.gr)

Πλησίον του οικισμού σε ρόλο μεθοριακού σταθμού το καλά σωζόμενο κάστρο της Μπαρδούνιας, το οποίο φύλαγε τα σύνορα με τα χωριά της «Δώθε Ρίζας του Ταϋγέτου» όπως λέγονταν τα Μανιάτικα χωριά των Μπαρδουνοχωρίων.

Νεότερες απογραφές

Απογραφές: το 1844 είχε 499 ψυχές, το 1861 είχε 493, το 1879 ως Άγιος Νικόλαος – Φρούριο Βαρδούνιας – Παλαιά Βαρδούνια 601, το 1889 είχε 550, το 1896 είχε 547, το 1907 είχε 524, το 1920 είχε 562, το 1928 είχε 573, το 1940 είχε 598, το 1951 είχε 508, το 1961 είχε 362, το 1971 είχε 282, το 1981 είχε 209 άτομα.

Το «territorio» περιοχή της Βαρδούνιας και έξω Μάνης (Ζαρνάτας) σε Ενετικό κατάλογο του 1700 με χρώμα το χωριό Άγιος Νικόλαος

 

Πηγές

1. Κώστας Κόμης, «Πληθυσμός και οικισμοί της Μάνης, 15^ος – 19^ος αιώνας», εκδόσεις Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1995
2. Γεράσιμος Καψάλης «Η Βαρδούνια και οι Τουρκοβαρδουνιώτες», Πελοποννησιακά τ. Β’, Αθήνα 1957
3. Breve descrizzione corografica del Pelopomneso o’Morea: Con una gr. Carta
4. http://www.mani.org.gr/horia/maniatika/horia/horia.htm
5. http://www.anatolikimani.gov.gr/sightseeing/settlements/Ag-nikolas.html
6. http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_15.html
7. https://www.exploring-greece.gr

 

 

 

Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΛΑΚΩΝΙΚΗΣ ΠΕΤΡΙΝΑΣ

Αναδημοσίευση άρθρου Ιορδάνη Δημακόπουλου (διατηρείται η ορθογραφία του κειμένου)

Σχεδιάγραμμα του χωριού Πετρίνα

Ή Κώμης «Εκφρασις τοϋ συνδεομένου προς τους Παλαιολόγους «νομοφύλακος ‘Ιωάννου
διακόνου τοϋ Ευγενικού» έχει συνταχθεί, ίσως στό β’τέταρ. τοϋ 15ου αι.,
μετά άπό επιτόπια επίσκεψη και μέ αφορμή τήν ανάληψη θέσεως ή καί παροχή δικαιωμάτων
άμεσα ή έμμεσα σχετιζομένων μέ τή Λακωνική Πέτρινα, τή «χρηστή κώ-
μη’Ότήν όποια καί αναφέρεται.Παρά τή σημασία τοϋ κειμένου γιά τήν ανασύνθεση
της είκόνας ‘ενός υστεροβυζαντινού χωριού ή τήν ιστορική γεωγραφία καί μνημειακή
τοπογραφία της περιοχής του, ή «Εκφρασις δέν είχε απασχολήσει τήν έρευνα.
Σ’αυτήν περιέχεται πάντως καί ή αρχαιότερη μνεία ενός κοινοτικού πύργου,
πoύ βρισκόταν επάνω σέ λόφο, στό μέσον τού χωριού, καί είχε κτισθεί άπό
τους κατοίκους,οι όποιοι μάλιστα τόν είχαν ήδη χρησιμοποιήσει γιά τήν άντί-
μετώπυη επιδρομέων άπό γειτονική περιοχή.

Στά 1554, ή Πέτρινα εμφανίζεται στό χάρτη τού Agnese (Petina), ένώ ό Άμβρ.
Φραντζής καταχωρεί τρείς πύργους στον προεπαναστατικό οικισμό, στον κατάλογο
των πύργων των Τουρκαλβανών της Μπαρδούνιας, πού είχαν εγκατασταθεί εκεί άπό
τό 1715 γιά νά τήν εγκαταλείψουν πανικόβλητοι στις πρώτες ημέρες τού ‘Αγώνα.
Στά 1892,0 Κ. Νεστορίδης,στήν πρώτη έκδοση της ‘Εκφράσεως, σημειώνει, μέ τήν
ίδια όμως ανακρίβεια,τήν ύπαρξη θεμελίων, δήθεν, τοϋ πύργου μέσα στό χωριό.

ο πύργος της βυζαντινής περιόδου από τo Google Earth – street view

«Ομως, στή σημερινή Πέτρινα, δ μοναδικός πύργος πού εξακολουθεί νά υφίσταται,
καί μάλιστα άθικτος σχεδόν καί ακέραιος, είναι ακριβώς ό Παλαιολόγειος πύργος
της. ‘Υψώνεται επιβλητικότατος μέσα σέ μεγάλη αυλή,πάνω στην δδ. Θαλή Κουτού-
πη (βλ. τοπογρ., άρ. 1), προς Ν της κεντρικής πλατείας (άρ. 8). Ή θέση του
πάνω σ’έναν άπό τους λόφους της Πετρίνας, σέ συνδυασμό προς τήν Παναγίτσα,τήν
παλιότερη εκκλησία τού χωριού, πολύ χαμηλότερα (άρ. 2), ένα δρομικό κτίσμα στεγασμένο
μέ οξυκόρυφη καμάρα ενισχυμένη μέ σφενδόνιο,πού πρέπει νά ταυτισθεί μέ
μιά άπό τις τρείς εκκλησίες πού μνημονεύει δ Ευγενικός, προσδιορίζει τή θέση
καί τή σημαντική έκταση πού κάλυπτε ή υστεροβυζαντινή Πέτρινα.

παραδοσιακό σπίτι στην Πετρίνα (http://www.exploring-greece.gr)

Τό κτήριο, μοναδικό είδος πύργου της εποχής, παρουσιάζει συγκεκριμένες όμοιότητες προς τά αρχοντικά καί σπίτια τοϋ Μυστρά, καθώς όμως και προς έναν τύπο πύργων
τοϋ τουρκοκρατούμενου Μοριά,ή ύπαρξη και. διάδοση των όποιων μαρτυρεΐται άπό
τό 1671. Πρόκειται γιά άνωγοκάτωγο,πλατυμέτωπο κτίσμα, τοϋ τύπου Β πού διακρίνει
δ ‘Ορλάνδος στο Μυστρά, έξ. διαστ. 6 Χ 14 μ.καί ύψους 10 μ., περίπου,μέ κα-
μαροσκέπαστο Ισόγειο, μέ δύο τοξωτά ανοίγματα στή βόρεια πλευρά, καί μεγάλη αίθουσα
(τρίκλινος) στον όροφο,μέ δυό άντικρυστά θυρώματα εισόδου καί επτά συνολικά
παράθυρα. Σέ επαφή προς τή νότια πλευρά του, υφίσταται καί δεύτερο όρθογώ-
νικδ κτίσμα, λίγο στενότερο, μέ καμαροσκέπαστο ισόγειο καί αρχικό όροφο, τό όποιο
όμως φαίνεται μάλλον νά αποτελεί, μαζί μέ τήν έξ.σκάλα του καί ένα ημικυκλικό
«κλουβί», μεταγενέστερη προσθήκη. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι μέ αργούς λίθους
καί πήλινα όστρακα καί μόνον στις γωνίες υπάρχουν λαξευτοί γωνιόλιθοι. «Ολα
τά ανοίγματα είναι τοξωτά,μέ όρθογωνικά όμως πλαίσια,πάνω άπό τό άνώφλι των
όποιων εκτείνεται ανακουφιστικό ημικυκλικό τόξο, άπό εναλλάξ αψιδόλιθους καί
πλίνθους, τριγυρισμένο άπό λεπτή ταινία τούβλων. Στά στηθαία των παραθύρων, καθώς
καί στην όρθογωνική καταχύστρα,πάνω καί πλάγια στό θύρωμα της βόρειας πλευράς,
προεξέχουν ζεύγη μεγάλων πέτρινων φουρουσιών,ειδικού προορισμού. Ή προσπε’-
λαση, κατευθείαν στον όροφο,γινόταν μέ αιρετή σκάλα ή μέ συνδυασμό κτιστής σκάλας,
σέ απόσταση, καί αιρετού σανιδώματος. ‘Εκατέρωθεν των παραστάδων της εισόδου
στον δροφο, εκεί ακριβώς όπου σέ κτήρια του Μυστρά υπήρχαν πλίνθινοι σταυροί
μέσα σέ πλαίσιο άπό τούβλα, εδώ έχουν έντοιχισθεϊ άποτμήματα επιτύμβιων μάλλον
στ»|^ών, μέσα σέ πλαίσιο,μέ παραστάσεις ανδρικής καί γυναικείας μορφής,αντίστοιχα,
πού πρέπει νά προέρχονται άπό τό κοντινό Γύθειο,τήν παράκτια εκείνηπεριοχή γιά τήν όποια ό Ευγενικόςαναφέρει «τείχους ίχνη καί πύργων καί θεάτρου καί οικημάτων αρχαιοτάτων καί αγαλμάτων λείψανα» .

Παρατηρήσεις

Η Πετρίνα σήμερα υπάγεται στον δήμο Ανατολικής Μάνης. Ωστόσο επί Τουρκοκρατίας υπαγόταν στα Βαρδουνοχώρια τα οποία τα κατείχαν οι Τούρκοι. Ο Αμβρόσιος Φραντζής αναφέρει τρεις πύργους στους οποίους διέμεναν Τούρκοι και Αλβανοί αγάδες. Σήμερα δεν σώζονται άλλοι πλην του αναφερόμενου. Το ύψος του 10μ, θεωρείται αρκετά ψηλό μιας και την εποχή που χτίστηκε τα περισσότερα σπίτια της περιοχής δεν ξεπερνούσαν τα 5μ.

ΠΗΓΕΣ

1. Ιορδάνη Δημακόπουλου «ο Παλαιολόγειος Πύργος της λακωνικής Πετρίνας» 5ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και τέχνης, Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 1985.
2. Google Earth – street view

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΧΕΙΛΑΚΟΥ- (ΣΕΛΕΓΟΥΔΙ)

Τα Μπαρδουνοχώρια αποτελούν έναν ξεχωριστό σύνολο χωριών της Λακωνίας με τις δικές τους ιστορικές και πολιτιστικές διαδρομές. Ωστόσο έξι από αυτά μέσα στους ιστορικούς κλυδωνισμούς ήταν συνδεδεμένα με την Μάνη, αποτελώντας τα βόρεια σύνορά της.

«Μπροστά είν’ η Καστάνιτζα, στις μάχες ξακουσμένη

και στην Τουρκίαν ακούεται, ας είν’ και μεθυσμένη.

Το Σελεγούδι το πτωχό, τα Κόκκινα Λουρία,

ο Άγιος Νικόλαος και άλλα δυο χωρία

Μαλτζίνα λέγεται το εν, Αρχοντικόν το άλλο

και έως εδώ σώνονται, δεν είναι πλέον άλλο.»

Το Σελεγούδι είναι ένα από τα πιο ορεινά χωριά της περιοχής. Σε αυτό το χωριό αναπτύχθηκε η οικογένεια Χειλάκου. Περί της καταγωγής της οικογένειας έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι προέρχονται από επιφανή οικογένεια ευγενών της βυζαντινής περιόδου[1]. Ακολουθεί το χαρακτηριστικό παρακάτω απόσπασμα. Ωστόσο η θέση αυτή δεν έχει υποστηριχθεί επαρκώς καθώς το παρωνύμιο Χειλάς, παρατηρείται εκτενώς στην Μάνη ως προς εκείνους που έχουν μεγάλα χείλη.

[1] Σπ.Λάμπρου (Ι.Βογιατζίδης), Ν.Ελληνομνήμων, 19(1925)192

Το σίγουρο είναι πως το παλαιότερο γνωστό σε εμάς μέλος της οικογένειας που εμφανίζεται στο Σελεγούδι είναι ο Ηλίας Χειλάκος ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα γεννήθηκε γύρω στα 1770 (αν κρίνουμε από την ημερομηνία γέννησης του γιου του 1798). Περισσότερες πληροφορίες για την περίοδο της πρώτης Τουρκοκρατίας είναι δύσκολο να βρεθούν καθώς η περίοδος αυτή ήταν ιδιαίτερα ταραγμένη. Κατά την Ενετοκρατία δεν καταγράφονται ονόματα κατοίκων παρά μόνο των αρχόντων της περιοχής.

            Η οικογένεια κάνει αισθητή την παρουσία της κατά την διάρκεια της Ελληνικής επανάστασης του 1821. Τέσσερα (4) μέλη της οικογένειας καταγράφονται να έχουν ενεργή συμμετοχή. Σε κατάλογο στρατιωτών[1] του οπλαρχηγού Μούρτζινου της Καρδαμύλης το 1824 καταγράφονται ο Μιχάλης, ο Δημήτρης και ο Στρατής Χειλάκος από το Σελεγούδι. Μάλιστα η αναγραφή γίνεται ως «Χιλάκος»

[1] Στ. Καπετανάκη Μανιάτες αγωνιστές του 1821

καταγραφή στην λίστα μελών της οικογένειας Χειλάκου το 1824

Ειδικότερα για τον Δημήτρη Χειλάκο, ο οποίος διακρίθηκε και περισσότερο στον αγώνα, γνωρίζουμε τα εξής : καταγόταν από το Σελεγούδι του δήμου Μελιτίνης. Κατατάχθηκε ως φροντιστής στο σώμα του Π. Γιατράκου. Την αίτηση υπέβαλε ο γιός του Μαρίνος και παρουσίασε πιστοποιητικό από το 1846 του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, Π. Γιατράκου, Νικήτα Σταματελλόπουλου, Ξ. Μουτζουράκου και Λιάκου Γιατράκου. Χαρακτηρίστηκε ως υπαξιωματικός α’ τάξεως με αριθ. μητρ. 01809 (004059). Κουτί 225, φάκ. αριθ. 105. Ο φάκελός του βρίσκεται στο αρχείο αγωνιστών της εθνικής βιβλιοθήκης. Το ότι υπηρέτησε υπό τις διαταγές του Π. γιατράκου και του Μούρτζινου είναι απολύτως λογικό αν σκεφτεί κανείς ότι ο Γιατράκος ήταν ο ισχυρότερος οπλαρχηγός των Βαρδουνοχωριών και ο Μούρτζινος καπετάνιος της Καρδαμύλης με την οποία το Σελεγούδι είχε διοικητική σχέση. Το ότι είχε καθήκοντα φροντιστή σημαίνει ότι ήταν εγγράμματος.

Πέραν των παραπάνω αγωνιστών από την λίστα αριστείων αγώνος του 1821 βρίσκουμε και τον αγωνιστή Γιώργο Χειλάκο, από το Σελεγούδι Μελιτίνης, οποίος μάλιστα πήρε το χάλκινο αριστείο.

καταγραφή του Γιώργου Χιλάκου

Μετά την απελευθέρωση και την δημιουργία του νεότερου Ελληνικού κράτους η οικογένεια μπαίνει σε μια πορεία ακμής. Από τους εκλογικούς καταλόγους της περιοχής της περιόδου 1844 απαριθμούμε επτά (8) αρσενικά μέλη της οικογένειας στο χωριό Σελεγούδι εκ των οποίων ένας κατοικεί στο χωριό Άγιος Νικόλαος και ένας στην Αρεόπολη. Ο αριθμός αυτός είναι σχετικά μεγάλος για τα δεδομένα της εποχής ενώ στην φάση εκείνη η οικογένεια Χειλάκου ήταν η δεύτερη ισχυρότερη οικογένεια στο χωριό Σελεγούδι, συναγωνιζόμενη την οικογένεια Γιαννακούρου.

            Από τον εκλογικό κατάλογο του 1871 παρατηρούμε συνέχεια της πληθυσμιακής ακμής. Καταγράφονται είκοσι τέσσερα αρσενικά μέλη, εκ των οποίων τέσσερεις στο χωριό Άγιος Νικόλαος και ένας –στρατιώτης- στην Αρεόπολη. Αξιοσημείωτο μάλιστα είναι ότι ένας κλάδος της οικογένειας καταγράφεται ως Παπαχρηστάκος  καθώς ο ιερέας Χρήστος Χειλάκος ήταν η κυρίαρχη προσωπικότητα της οικογένειας και γενάρχης του κλάδου. Ο αριθμός των μελών της οικογένειας ήταν ιδιαίτερα μεγάλος για τα δεδομένα της εποχής. Ωστόσο ο αριθμός αυτός εκφράζει το σύνολο της πατριάς.

            Μετά το 1900 και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950 η οικογένεια «αιμορράγησε» από την μετανάστευση. Μεγάλο μέρος της οικογένειας Χειλάκου κατέφυγαν στην Αμερική ως οικονομικοί μετανάστες. Ακόμα και μετά την γερμανική κατοχή και την λήξη του εμφυλίου πολλοί κατέφυγαν στην ξενιτειά με το όνειρο καλύτερης ποιότητας ζωής. Στα αρχεία του Elis island καταγράφονται τουλάχιστον (28) μέλη της οικογένειας που έφθασαν στις Η.Π.Α. ο αριθμός είναι ιδιαίτερα μεγάλος και δείχνει την τάση της οικογένειας την περίοδο εκείνη. Μάλιστα η παρουσία της οικογένειας στις Η.Π.Α ήταν τόσο έντονη που στην επιστράτευση που έγινε κατά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο (4) μέλη της συμμετείχαν στον αμερικανικό στρατό. Τα ονόματα αυτών William –Nicolas Chilakos, James Chilakos, Gregory Chilakos, Louis Chilakos. Ενώ άλλοι (3) πιθανότατα συγγενείς καταγράφονται στους ίδιους καταλόγους George Hilakos, George Hilakos, Pet Gus Hilakos. Κατά τον Β παγκόσμιο πόλεμο καταγράφονται στις λίστες στρατιωτών οι Nicolas Chilakos, Charles H Chilakos καθώς και ο James Hilakos.

Λίστα καταγραφής του Ευστράτιου Χειλάκου από το Σελεγούδι στο Elis Island

Δραματική αναφορά στην ιστορία της οικογένειας αποτελεί η θανάσιμη πτώση του Πέτρου Δ. Χειλάκου σμηνία της πολεμικής αεροπορίας. Χαρακτηριστικά αναφέρει για αυτόν η επίσημη σελίδα της Πολεμικής Αεροπορίας …

Γεννήθηκε το 1911 στο Σελεγούδι Λακωνίας.

Τον Μάρτιο του 1930 κατατάχθηκε ως εθελοντής στη Ναυτική Αεροπορική Σχολή προς απόκτηση πτυχίου φωτογράφου, το οποίο πήρε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Με τον βαθμό του Σμηνία και πτυχίο φωτογράφου-παρατηρητή, τον Αύγουστο του 1932, μετατάχθηκε στην Αεροπορία. Πέθανε στις 4 Νοεμβρίου 1935 στο Ναυτικό Νοσοκομείο Πειραιά, όπου διακομίστηκε βαριά τραυματισμένος μετά από αεροπορικό ατύχημα που συνέβη στο Φάληρο κατά τη διάρκεια εκπαιδευτικής πτήσεως.

Κατά τον πόλεμο του 1940 η οικογένεια συμμετείχε ενεργά με κύριο εκπρόσωπο τον λοχία Π. Χειλάκο από τον Άγιο Νικόλα. Κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής 1941 – 1945 μέλη της οικογένειας εντάχθηκαν στο Κ.Κ.Ε και στο Ε.Α.Μ και έλαβαν μέρος στην Εθνική Αντίσταση.

Κατά την διάρκεια του εμφυλίου μέλος της οικογένειας συνελήφθη. Από την

Διοίκηση Χωροφυλακής Γυθείου/13-3-1949 διαβάζουμε.

3) Χειλάκος Πέτρος του Χρήστου εκ Σελεγουδίου Λακεδαιμόνος, ετών 24 άγαμος, γεωργός. Οργανωμένος εις το Κ.Κ. από της εποχής της Κατοχής. Άνηκεν εις την Πολιτοφυλακήν και μέχρι της εντάξεως του εις τας συμμορίας εχρησιμοποιείτο εις το χωρίον του διά πληροφορίας και συγκέντρωσιν τροφίμων. Κατά την επίθεσιν συμμοριτών κατά του Σελεγουδίου και τον φόνο του Προέδρου της Κοινότητας Γεωργίου Κοτζουρίδου και του Ιωάννου Αρφάνη, ηκολούθησε τους συμμορίτας και ενετάχθει εις ένοπλο τμήμα. Εσχάτως υπηρετεί εις την Πολιτοφυλακήν Εξωχωρίου Ταϋγέτου.

ΠΗΓΕΣ

1. http://dimossminouslakonias.blogspot.gr/
2. https://stratistoria.wordpress.com/
3. Σπ.Λάμπρου (Ι.Βογιατζίδης), Ν.Ελληνομνήμων, 19(1925)192
4. Νικήτα Νηφάκη Μανιάτικα Στιχουργήματα
5. Στ. Καπετανάκη Μανιάτες αγωνιστές του 1821
6. Στ. Καπετανάκη Αριστεία του 1821 σε Μανιάτες Αγωνιστές
7. http://www.pasoipa.org.gr/lefkoma/pilot_details/?id=98
8. http://libertyellisfoundation.org/passenger

Ο Αγωνιστής Του 1821 Σταμάτης Ροζάκης

Η σημαντική οικογένεια Ροζάκη από τον Άγιο Νικόλαο του παλαιού δήμου Μελιτίνης, με προσφορά στους εθνικούς αγώνες και με φόρο αίματος, γνωρίζουμε ότι αντλεί την απώτερη προέλευσή της από το χωριό Νύφι[1]. Κατά την εποχή των Ορλωφικών (1770) η οικογένεια ήδη κατοικούσε στον Άγιο Νικόλαο και με επικεφαλής της τον γέρο – Μπούμπουνα ή Σταμάτη Ρόζο πήρε μέρος τότε στις επαναστατικές, υπό τους Ρώσους, συγκρούσεις της Ανατολικής Λεγεώνας της Σπάρτης (Μάνης) κατά των Τούρκων για την απελευθέρωση της Λακεδαίμονος και της Τρίπολης.

Ο κεντρικός πύργος του κάστρου της Βαρδούνιας το οποίο ο Σ. Ρόζος το 1826 κρατούσε και συντηρούσε με δικά του έξοδα αποτρέποντας την διέλευση και την κατάκτησή του από τον Ιμπραήμ (φωτογραφία Γιάννης Μιχαλακάκος)

Απόγονος του παραπάνω αγωνιστή, που τελικά θυσιάστηκε κατά τα Ορλωφικά πολιορκημένος στο Μοναστήρι της Ζερμπίτσας από τους Τουρκαλβανούς, υπήρξε και ο Σταμάτης Ροζάκης ή Ρόζος, με σημαντική δράση κατά την Επανάσταση του 1821. Γεννημένος κατά το 1785, ήταν κατά την έναρξη της Επανάστασης ήδη μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, αρχηγός της οικογένειας και πρόκριτος της ευρύτερης περιοχής των Μπαρδουνοχωρίων Λακωνίας. Αναφέρεται ότι κατά την άλωση της Τριπολιτσάς παραδόθηκε σε αυτόν ο Βαρδουνιώτης Ρουμπής. Το 1823 έγινε ταξιάρχος και το 1825 χιλίαρχος.

Για την δράση του, υπέβαλε ο ίδιος μετεπαναστατικά την από 1 Οκτωβρίου 1841 αναφορά του προς το Υπουργείο Στρατιωτικών, αναφορά που τμήμα της για πρώτη φορά δημοσιεύουμε ως συντακτική ομάδα στο ιστολόγιο “Μανιάτικα” και η οποία αποτελεί σήμερα ένα μοναδικό ιστορικό τεκμήριο για την προσφορά, τόσο του ίδιου όσο και της οικογένειάς του στον Αγώνα. Ο ίδιος ο Ροζάκης εξιστορεί τη συμμετοχή του : στις μάχες της Τρίπολης το 1821, όπου έπεσαν δύο συγγενείς του όπως αναφέρει, ο Ευστράτιος Μπούμπουνας και ο Μαρίνος Λιούνης, στην απόκρουση του Δράμαλη το επόμενο έτος, στην πολιορκία του Ναυπλίου, στα Μεσσηνιακά Φρούρια κλπ, και τέλος στις θυσίες της οικογένειάς του κατά την επίθεση των Αράβων τον Αύγουστο του 1826 στον Πολυάραβο και στη Δεσφίνα, όπου η μητέρα του Αρχοντού μαζί με άλλους συγγενείς της βρήκε τραγικό θάνατο μέσα στον πύργο των των Σταθέων[2].

 Σημειωτέον ότι ο θάνατος της Αρχοντούς μέσα στον πύργο των Σταθέων έχει αντιμετωπιστεί μέχρι σήμερα με επιφυλάξεις από ορισμένους ερευνητές, ωστόσο η παρούσα μαρτυρία του ίδιου του γιού της, αποκαθιστά ιστορικά και αίρει αμετάκλητα την οποιαδήποτε έως τώρα επιφύλαξη για τη θυσία της.  

Ας αφήσουμε όμως τον ίδιο τον αγωνιστή να μας αφηγηθεί σε πρώτο πρόσωπο :

“ Ο υποκλινέστατος πιστός υπήκοος της Υ.Μ. Σταμάτης Ρόζος της Λακεδαίμονος του Δήμου Μελιτίνης προστρέχω εις τους πόδας του Υψ. Θρόνου με χείρας προϊσχομένους και εξ αιτούμαι να ρίψει όμμα ευμενείας εις τα επακόλουθα δίκαια παράπονά μου και επιφέρει δικαίαν απόφασιν.

Μεγαλειότατε είμην της Βας τάξεως των οικογενειών της Λακωνίας αι θυσίαι μου όμως προβαλλόμεναι υπερβαίνουν παντός άλλου και αυτής της Αης τάξεως. Πριν της διαδόσεως της φωνής του Ιερού Αγώνος είμην εν τοις πράγμασιν Μεγαλειότατε, αφ’ ότου δε ήχησεν η σάλπιγξ της ανεξαρτησίας έλαβον τα όπλα εις χείρας επικεφαλής των συγγενών μου συμπολιτών μου (συγκειμένων 120 οικογενειών) και ως επί το πολύ όλων των Βαρδουνοχωρίων έτρεξα υπό τους οπλαρχηγούς Μαυρομιχάλας και Π. Ιατράκον όθεν και όπου η ανάγκη το εκάλεσε απ’ αρχής μέχρι τέλους επικεφαλής πάντοτε υπερ των εκατόν στρατιωτών . Παρευρέθην μεν εις τας της Τριπόλεως μάχας μέχρι της αλώσεως αυτής, όπου έπεσον ενδόξως εις πρώτος μου εξάδελφος Ευστράτιος Μπούμπουνας εις δεύτερος συγγενής μου Μαρίνος Λιούνης και πολλοί άλλοι απλοί στρατιώται, εις την έφοδον της οποίας παρεδόθησαν αρκετοί Τούρκοι εκ των Βαρδουνοχωρίων των οποίων τα όπλα αφιέρωσα υπερ του έθνους, και προς απόδειξιν μοι απέδωκε το τότε επαρχείον της Λακεδαίμονος το από 23 Μαρτίου 1824 ανά χείρας μου χρεωστικόν έγγραφον εκ γροσίων χιλίων αρ. 1000. Εις τας του Άργους επί Δράμαλην εις τας της Ναυπλίας πολιορκίαν, εις τας των Μεσσηνιακών Φρουρίων επί Αράβων κλπ τας οποίας παρατρέχω χάριν βραχυλογίας, επιτέλους δε  εις την τρομεράν εισβολήν των Αράβων εις Πολυάραβον εις την οποίαν είμην πολιορκημένος εις το Φρούριον Βαρδούνιας, έχων υπέρ τους 150 στρατιώτας, τους οποίους διατήρησα με ίδιά μου έξοδα και καταδαπάνησα το πλείστον μέρος της πατρικής μου περιουσίας υπερ των πέντε χιλιάδων δραχμών Αριθ. 5000 και μάρτυρας τούτου επιφέρων όλους τους κατοίκους των Βαρδουνοχωρίων του Δήμου Μελιτίνης, προσέτι δε εις το προπύργιον Πολυαράβου Τζεσφίνα καλούμενον ήσαν πολιορκημένοι η Μητέρα μου Αρχοντού, δύο πρώτοι μου εξάδελφοι Κυριάκος Σταθάκος μετά της συμβίας του, Δημήτριος Πουλάκος, και δύο ανήψια μου Ευστάθιος Σταθάκος μετά της συμβίας του και Γεώργιος Λιακουνάκος, όπου ως προμαχώνες έγιναν θύμα υπέρ της ελευθερίας της πατρίδος ως έλαβον τον ελεεινότατον θάνατον κατακαιόμενοι ζώντες υπό των Αράβων, πυρπολήσαντες δε το προπύργιον μοι εφθάρη και αρκετήν κινητήν περιουσίαν. Η δε λοιπή οικογένειά μου πολιορκίθη εις Πολυάραβον όπου και επληγώθη ο πρεσβύτερος υιός μου Γεώργιος επί του μηρού, αξιωματικός νυν της Β. Φάλαγγος, κατηνάλωσεν δε ως εκείσε αρκετόν πράγμα, επίσης δε εις την αυτήν εποχήν μοι πυρπολύθησαν παρά των Αράβων 2 οικίαι εις το Ζευγολατίον Σίνας και μέρος μελίσσια.

Μεγαλειότατε δια τας απ’ αρχάς προς την πατρίδα πιστάς εκδουλεύσεις μου με ετίμησε η τότε Διοικ. Επιτροπή της Ελλάδος με τους βαθμούς ταξιαρχίας και χιλιαρχίας, τας οποίας πολλάκις διεύθυνον εις τας κατά καιρόν επιτροπάς αλλά εις μάτην. Έλαβον όμως δια μεν της Διοικήσεως Λακεδαίμονος το αργυρούν αριστείον τοις Ηρωϊκοίς Προμάχοις δια της από 25 Απριλ. 1838 και υπ’ αριθμ. 5761 διαταγής της επί των Στρατ. Β. Γραμματείας της Επικρατείας κατά συνέπειαν των από 20 Μαίου/1 Ιουνίου 1834 και 18/29 Σεπτεμβρίου 1835 υψ. Β. Διαταγμάτων. Δια  δε της τελευταίας επιτροπής της Μάνης βαθμολογίσθην υπολοχαγός της Β. Φάλαγγος και με αποδοχάς ανθυπολοχαγού, δια της από 21 Δεκ. 1837 και υπ’ αριθμ. 1085 κοινοποιήσεως του Ταγματάρχου κ. Φέδερ, κατά συνέπεια της από 1/13 Νοεμβρίου του αυτού έτους Υψ. Β. Αποφάσεως, αν και προηγουμένως χαρακτηρίσθην παρά της αυτής επιτροπής εις τον βαθμόν λοχαγού, αλλά μέχρι τούδε ουδεμίαν αποδοχήν έλαβον..”

                                       Πιστός υπήκοος της υ. Μεγαλειότητος

                                                   Σταμάτης Ροζάκης

Η γνήσια υπογραφή του αγωνιστή Σ. Ροζάκη

Ο αγωνιστής, που απεβίωσε το 1861, αναγνωρίστηκε μετά θάνατο, κατόπιν διαδοχικών αιτήσεων των κληρονόμων του προς την τότε επιτροπή κρίσεων (1865 και 1872) , ως οπλαρχηγός 5ης τάξεως, δηλαδή Λοχαγός.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η οικογένεια Ροζάκη ή Ρόζου εκ του λατινικού rosso =κόκκινο έλκει καταγωγή από το χωριό Νύφι της Μάνης και υπάγεται στην πατριά των Βασιλιάνων. Στο χωριό διασώζονται και ερείπια του πύργου της.
2. Η οικογένεια Σταθάκου αποτελεί κλάδο της οικογένειας Ροζάκη, εξού και η από κοινού άμυνα του πύργου στην Δεσφίνα.

ΠΗΓΕΣ

-Προσωπικό αρχείο Δημητρίου Π. Μαριόλη, δικηγόρου – ιστορικού.

-ΓΑΚ, Αρχείο Οθωνικής Περιόδου του Υπ. Στρατιωτικών, Οργανισμός Φάλαγγος.

-Σταύρου Καπετανάκη, “Μανιάτες Αγωνιστές του 1821” (2005).

-“Λακωνικαί Σπουδαί”, περιοδικό σύγγραμμα της Εταιρείας Λακωνικών Σπουδών, τόμος Ε΄ (1980).

– Κ. Κάσση «Μοιρολόγια της μέσα Μάνης» τ. Β.

– Προσωπικές πληροφορίες και φωτογραφικό αρχείο Γιάννη Φ. Μιχαλακάκου