Ο Άγιος Νικόλαος (Βαρδουνοχώρια)

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο χωριό (http://naoistimani.blogspot.gr)

Οι Μανιάτες τιμούν ιδιαίτερα τον Άγιο Νικόλαο. Η έντονη παρουσία τους στην θάλασσα είτε ως πειρατές είτε ως εμπορευόμενοι είτε ως ναυτικοί τους δημιούργησε την ανάγκη να προσεύχονται στον προστάτη των θαλασσών. Αμέτρητα εκκλησάκια στο όνομα του Αγίου σε όλη την Μάνη ενώ τρεις τουλάχιστον οικισμοί έχουν σήμερα το όνομα του.

Ο μεγαλύτερος ωστόσο οικισμός που φέρει το όνομα του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στον ορεινό όγκο του Ταϋγέτου σε υψόμετρο 420 μ. περίπου και όχι παραθαλάσσια.

Το χωριό αναφέρεται σε διάφορες πηγές των Οθωμανών, Ενετών, Γάλλων και μετά την απελευθέρωση Ελλήνων. Συγκεκριμένα: στο κώδικα Muazzo το 1695 ως San Nicolo, στην απογραφή Grimani το 1700 ως S. Nicola και σε διάφορα βενετικά τεκμήρια από το 1703 έως το 1705 ως San Nicolo και S. Nicola. Απαντάται ακόμα στο ποίημα του Νικήτα Νηφάκη το 1798

«Το Σελεγούδι το φτωχό, τα Κόκκινα λουρία

ο Άγιος ο Νικόλαος και άλλα δυο χωρία»

Αναφέρεται τέλος στη στατιστική Exped. Scient. το 1829 ως Άγιος Νικόλαος. Οι πηγές αυτές παρουσιάζουν τον οικισμό άλλοτε ως οικισμό της Alta Maina  (επάνω Μάνης) και άλλοτε ως οικισμό των Μπαρδουνοχωρίων. Το σίγουρο είναι πως αποτελούσε πάντα Μανιάτικο οικισμό καθώς όλες οι πηγές μιλούν για αμιγή ελληνικό πληθυσμό με ήθη και έθιμα όπως οι Μανιάτες. Το όνομα του οικισμού πιθανόν να προήλθε όπως στις περισσότερες παρόμοιες περιπτώσεις από το όνομα της εκκλησίας του οικισμού.

Το χωριό από το κάστρο της Βαρδούνιας (https://www.exploring-greece.gr)

Πλησίον του οικισμού σε ρόλο μεθοριακού σταθμού το καλά σωζόμενο κάστρο της Μπαρδούνιας, το οποίο φύλαγε τα σύνορα με τα χωριά της «Δώθε Ρίζας του Ταϋγέτου» όπως λέγονταν τα Μανιάτικα χωριά των Μπαρδουνοχωρίων.

Νεότερες απογραφές

Απογραφές: το 1844 είχε 499 ψυχές, το 1861 είχε 493, το 1879 ως Άγιος Νικόλαος – Φρούριο Βαρδούνιας – Παλαιά Βαρδούνια 601, το 1889 είχε 550, το 1896 είχε 547, το 1907 είχε 524, το 1920 είχε 562, το 1928 είχε 573, το 1940 είχε 598, το 1951 είχε 508, το 1961 είχε 362, το 1971 είχε 282, το 1981 είχε 209 άτομα.

Το «territorio» περιοχή της Βαρδούνιας και έξω Μάνης (Ζαρνάτας) σε Ενετικό κατάλογο του 1700 με χρώμα το χωριό Άγιος Νικόλαος

 

Πηγές

1. Κώστας Κόμης, «Πληθυσμός και οικισμοί της Μάνης, 15^ος – 19^ος αιώνας», εκδόσεις Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1995
2. Γεράσιμος Καψάλης «Η Βαρδούνια και οι Τουρκοβαρδουνιώτες», Πελοποννησιακά τ. Β’, Αθήνα 1957
3. Breve descrizzione corografica del Pelopomneso o’Morea: Con una gr. Carta
4. http://www.mani.org.gr/horia/maniatika/horia/horia.htm
5. http://www.anatolikimani.gov.gr/sightseeing/settlements/Ag-nikolas.html
6. http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_15.html
7. https://www.exploring-greece.gr

 

 

 

Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΛΑΚΩΝΙΚΗΣ ΠΕΤΡΙΝΑΣ

Αναδημοσίευση άρθρου Ιορδάνη Δημακόπουλου (διατηρείται η ορθογραφία του κειμένου)

Σχεδιάγραμμα του χωριού Πετρίνα

Ή Κώμης «Εκφρασις τοϋ συνδεομένου προς τους Παλαιολόγους «νομοφύλακος ‘Ιωάννου
διακόνου τοϋ Ευγενικού» έχει συνταχθεί, ίσως στό β’τέταρ. τοϋ 15ου αι.,
μετά άπό επιτόπια επίσκεψη και μέ αφορμή τήν ανάληψη θέσεως ή καί παροχή δικαιωμάτων
άμεσα ή έμμεσα σχετιζομένων μέ τή Λακωνική Πέτρινα, τή «χρηστή κώ-
μη’Ότήν όποια καί αναφέρεται.Παρά τή σημασία τοϋ κειμένου γιά τήν ανασύνθεση
της είκόνας ‘ενός υστεροβυζαντινού χωριού ή τήν ιστορική γεωγραφία καί μνημειακή
τοπογραφία της περιοχής του, ή «Εκφρασις δέν είχε απασχολήσει τήν έρευνα.
Σ’αυτήν περιέχεται πάντως καί ή αρχαιότερη μνεία ενός κοινοτικού πύργου,
πoύ βρισκόταν επάνω σέ λόφο, στό μέσον τού χωριού, καί είχε κτισθεί άπό
τους κατοίκους,οι όποιοι μάλιστα τόν είχαν ήδη χρησιμοποιήσει γιά τήν άντί-
μετώπυη επιδρομέων άπό γειτονική περιοχή.

Στά 1554, ή Πέτρινα εμφανίζεται στό χάρτη τού Agnese (Petina), ένώ ό Άμβρ.
Φραντζής καταχωρεί τρείς πύργους στον προεπαναστατικό οικισμό, στον κατάλογο
των πύργων των Τουρκαλβανών της Μπαρδούνιας, πού είχαν εγκατασταθεί εκεί άπό
τό 1715 γιά νά τήν εγκαταλείψουν πανικόβλητοι στις πρώτες ημέρες τού ‘Αγώνα.
Στά 1892,0 Κ. Νεστορίδης,στήν πρώτη έκδοση της ‘Εκφράσεως, σημειώνει, μέ τήν
ίδια όμως ανακρίβεια,τήν ύπαρξη θεμελίων, δήθεν, τοϋ πύργου μέσα στό χωριό.

ο πύργος της βυζαντινής περιόδου από τo Google Earth – street view

«Ομως, στή σημερινή Πέτρινα, δ μοναδικός πύργος πού εξακολουθεί νά υφίσταται,
καί μάλιστα άθικτος σχεδόν καί ακέραιος, είναι ακριβώς ό Παλαιολόγειος πύργος
της. ‘Υψώνεται επιβλητικότατος μέσα σέ μεγάλη αυλή,πάνω στην δδ. Θαλή Κουτού-
πη (βλ. τοπογρ., άρ. 1), προς Ν της κεντρικής πλατείας (άρ. 8). Ή θέση του
πάνω σ’έναν άπό τους λόφους της Πετρίνας, σέ συνδυασμό προς τήν Παναγίτσα,τήν
παλιότερη εκκλησία τού χωριού, πολύ χαμηλότερα (άρ. 2), ένα δρομικό κτίσμα στεγασμένο
μέ οξυκόρυφη καμάρα ενισχυμένη μέ σφενδόνιο,πού πρέπει νά ταυτισθεί μέ
μιά άπό τις τρείς εκκλησίες πού μνημονεύει δ Ευγενικός, προσδιορίζει τή θέση
καί τή σημαντική έκταση πού κάλυπτε ή υστεροβυζαντινή Πέτρινα.

παραδοσιακό σπίτι στην Πετρίνα (http://www.exploring-greece.gr)

Τό κτήριο, μοναδικό είδος πύργου της εποχής, παρουσιάζει συγκεκριμένες όμοιότητες προς τά αρχοντικά καί σπίτια τοϋ Μυστρά, καθώς όμως και προς έναν τύπο πύργων
τοϋ τουρκοκρατούμενου Μοριά,ή ύπαρξη και. διάδοση των όποιων μαρτυρεΐται άπό
τό 1671. Πρόκειται γιά άνωγοκάτωγο,πλατυμέτωπο κτίσμα, τοϋ τύπου Β πού διακρίνει
δ ‘Ορλάνδος στο Μυστρά, έξ. διαστ. 6 Χ 14 μ.καί ύψους 10 μ., περίπου,μέ κα-
μαροσκέπαστο Ισόγειο, μέ δύο τοξωτά ανοίγματα στή βόρεια πλευρά, καί μεγάλη αίθουσα
(τρίκλινος) στον όροφο,μέ δυό άντικρυστά θυρώματα εισόδου καί επτά συνολικά
παράθυρα. Σέ επαφή προς τή νότια πλευρά του, υφίσταται καί δεύτερο όρθογώ-
νικδ κτίσμα, λίγο στενότερο, μέ καμαροσκέπαστο ισόγειο καί αρχικό όροφο, τό όποιο
όμως φαίνεται μάλλον νά αποτελεί, μαζί μέ τήν έξ.σκάλα του καί ένα ημικυκλικό
«κλουβί», μεταγενέστερη προσθήκη. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι μέ αργούς λίθους
καί πήλινα όστρακα καί μόνον στις γωνίες υπάρχουν λαξευτοί γωνιόλιθοι. «Ολα
τά ανοίγματα είναι τοξωτά,μέ όρθογωνικά όμως πλαίσια,πάνω άπό τό άνώφλι των
όποιων εκτείνεται ανακουφιστικό ημικυκλικό τόξο, άπό εναλλάξ αψιδόλιθους καί
πλίνθους, τριγυρισμένο άπό λεπτή ταινία τούβλων. Στά στηθαία των παραθύρων, καθώς
καί στην όρθογωνική καταχύστρα,πάνω καί πλάγια στό θύρωμα της βόρειας πλευράς,
προεξέχουν ζεύγη μεγάλων πέτρινων φουρουσιών,ειδικού προορισμού. Ή προσπε’-
λαση, κατευθείαν στον όροφο,γινόταν μέ αιρετή σκάλα ή μέ συνδυασμό κτιστής σκάλας,
σέ απόσταση, καί αιρετού σανιδώματος. ‘Εκατέρωθεν των παραστάδων της εισόδου
στον δροφο, εκεί ακριβώς όπου σέ κτήρια του Μυστρά υπήρχαν πλίνθινοι σταυροί
μέσα σέ πλαίσιο άπό τούβλα, εδώ έχουν έντοιχισθεϊ άποτμήματα επιτύμβιων μάλλον
στ»|^ών, μέσα σέ πλαίσιο,μέ παραστάσεις ανδρικής καί γυναικείας μορφής,αντίστοιχα,
πού πρέπει νά προέρχονται άπό τό κοντινό Γύθειο,τήν παράκτια εκείνηπεριοχή γιά τήν όποια ό Ευγενικόςαναφέρει «τείχους ίχνη καί πύργων καί θεάτρου καί οικημάτων αρχαιοτάτων καί αγαλμάτων λείψανα» .

Παρατηρήσεις

Η Πετρίνα σήμερα υπάγεται στον δήμο Ανατολικής Μάνης. Ωστόσο επί Τουρκοκρατίας υπαγόταν στα Βαρδουνοχώρια τα οποία τα κατείχαν οι Τούρκοι. Ο Αμβρόσιος Φραντζής αναφέρει τρεις πύργους στους οποίους διέμεναν Τούρκοι και Αλβανοί αγάδες. Σήμερα δεν σώζονται άλλοι πλην του αναφερόμενου. Το ύψος του 10μ, θεωρείται αρκετά ψηλό μιας και την εποχή που χτίστηκε τα περισσότερα σπίτια της περιοχής δεν ξεπερνούσαν τα 5μ.

ΠΗΓΕΣ

1. Ιορδάνη Δημακόπουλου «ο Παλαιολόγειος Πύργος της λακωνικής Πετρίνας» 5ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και τέχνης, Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 1985.
2. Google Earth – street view

Δημοπρασίες Δεκάτης Μπαρδουνίων 1704

notta delle Decime dell’ infrascritte ville del territorio di Bardugna poste al Publico Incanto dal Nobile Homo Ser Lunardo Pisani Proveditor per l’ anno corrente 1705.

erano l’anno 1704

Villa Petrinα teneva il comune di essa per Reali 155 

Per il 4ο Reali 38 ¾

Panagioti Gulacki da Gulianica Reali 130 

Villa San Nicolò e Bardugna teneva il commune

di essa per Reali 145

Capitan Steffano Malevri eali 130

Per il 4ο Reali 36 1/4

Villa Arna teneva il comune di essa per la summa Reali 395

Per il 4ο Reali 98 3/4

Offeri Nicolò Chrissomala  da Petrina Reali 210

Το παραπάνω έγγραφο αποτελεί τμήμα εγγράφου Βενετικού φορολογικού κατάστιχου της περιοχής των Μπαρδουνοχωρίων της Μάνης. Οι Βενετοί 300 και πλέον χρόνια πριν αποτελούσαν ένα πολύ οργανωμένο και έγκυρο κράτους με σοβαρά θεσμικά όργανα. Για τους Μανιάτες ο φόρος στους Βενετούς δεν αποτελούσε υποτέλεια, αλλά το αντίβαρο απέναντι στον Οθωμανό κατακτητή. Το παραπάνω έγγραφο του 1704 μας δίνει σπουδαίες πληροφορίες για το τι συνθήκες οικονομικές και κοινωνικές επικρατούσαν εκείνη την περίοδο.

1. Η συλλογή του φόρου της δεκάτης στα Μπαρδούνια (και όχι στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης) αποτελούσε μέλημα ισχυρών προκρίτων – καπετάνιων που το κέρδιζαν με δημοπρασία. Από την συλλογή του φόρου αμείβονταν αναλόγως.

2. Ο αριθμός σε ρεάλια (νομίσματα) και το ύψος του φόρου εξαρτιόταν από τα έσοδα του κάθε χωριού. Η Άρνα για παράδειγμα είχε μεγαλύτερα έσοδα, ως μεγαλύτερο χωριό, άρα και μεγαλύτερη φορολόγηση και αμοιβή του καπετάνιου. Επίσης όσο μεγαλύτερο το χωριό τόσο μεγαλύτερο και το ποσό που έπρεπε να προσφέρει ο καπετάνιος στην δημοπρασία.

3. Στο παραπάνω έγγραφο του 1704 μισθωτές είναι οι Παναγιώτης Γουλάκης από τα Γουλιάνικα, ο Στέφανος Μαλεύρης και ο Νικόλαος Χρυσομάλλης από την Πετρίνα.

4. Τα Γουλιάνικα βρίσκονται στα Κόκκινα Λουριά. Το τοπωνύμιο προκύπτει από το οικογενειακό όνομα Γουλάκης. Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα αποτελούσαν ισχυρή οικογένεια της περιοχής με αρχηγό τον Παναγιώτη Γουλάκη. Μετά τον 18ο αιώνα φεύγουν από το προσκήνιο. (όχι απίθανη μετανάστευσή τους αλλού). Το όνομα προκύπτει από την αρβανίτικη λέξη «κουλές – κουλάς – Γουλάς» που σημαίνει πύργος. Το τοπωνύμιο «Γουλάς» συναντάται και στην Βάθεια όπου υπάρχει και πύργος. Στο χωριό Τόμπρα υπάρχει και η πατριά των Γουλιάνων ή Κουλιάνων¹.

5. Ο Στέφανος Μαλεύρης ήταν τόσο ισχυρός στην περιοχή όπου μετέπειτα η επικράτεια την οποία διοικούσε πήρε το όνομά του κατά το νεότερο ελληνικό κράτος (Δήμος Μαλευρίου). Το επώνυμο διατηρείται ως σήμερα.

6. Ο Νικόλαος Χρυσομάλλης ήταν επίσης ισχυρός πρόκριτος – φεουδάρχης σε έναν βαθμό ο οποίος αναφέρει το έγγραφο ότι ζούσε στην Πετρίνα. Το επώνυμο επιβιώνει ως σήμερα στην μεσσηνιακή Μάνη.

7. Στα κατάστιχα της εποχής γίνεται ολοφάνερο ότι τα μανιάτικα επίθετα ήταν ακατάληκτα ή με την κατάληξη –άκης, πράγμα που επιβεβαιώνει ότι το –άκος ως κατάληξη είναι νεότερη.

 

1 http://www.mani.org.gr

ΠΗΓΗ: Κώστα Κόμη «Βενετικά Κατάστιχα Μάνης Μπαρδούνιας»

 

Τα Μπαρδουνοχώρια

Χάρτης της Μάνης και Μπαρδουνίων

Στα βόρεια σύνορα της Μάνης στον σημερινό δήμο Σμήνους  βρίσκονται τα γνωστά Μπαρδουνοχώρια. Το όνομα Μπαρδούνια ή Βαρδούνια (από το μανιάτικο ιδίωμα β σε μπ ) π.χ Μπαυαρός αντί του Βαυαρός το απέκτησε η περιοχή τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες για την ετυμολογική προέλευση της λέξης σύμφωνα με τα ιστορικά γεγονότα. Ο Γιάννης Βλαχογιάννης απέδωσε την προέλευση της λέξης σε παραφθορά του ονόματος του Φράγκου Βιλλαρδουίνου, που, κατ’ αυτόν, θα πρέπει να είχε κτήματα στην περιοχή.

Γοράνοι (Μπαρδουνοχώρι πέρα του ποταμού Σμήνους).

Ο Γεράσιμος Καψάλης, που δεν συμφωνεί με αυτή την εκδοχή, πρότεινε την προέλευσή της από τη βενετική λέξη bardia(φύλαξη, φρουρά), που προήλθε από την ιταλική guardia. Ο Καψάλης συνδέει το τοπωνύμιο με την ύπαρξη ήδη από τα βυζαντινά χρόνια-μικρής ένοπλης φρουράς στην περιοχή, που φρόντιζε για την ασφάλεια των διερχομένων από το στενό και απόκρημνο αυτό τμήμα του δρόμου Μαραθονησίου (Γυθείου) -Καστάνιας (Καψάλης 1957)). Η περιοχή πάντως φυλασσόταν από το ισχυρότατο κάστρο της Μπαρδούνιας που έκτισαν οι Βενετοί και μετά το 1715 διαμόρφωσαν οι Τούρκοι.

Μαλτσίνα ή Μέλισσα ( η σημαία της Μάνης αριστερά ανεμίζει )

Κατά την βενετοκρατία η περιοχή ήταν κομμάτι του territorii Mistra και αριθμούσε 1722 κατοίκους. Συνορεύει βόρεια με την κοιλάδα του Ευρώτα, δυτικά με την Έξω(Μεσσηνιακή) Μάνη, νότια με την Κάτω(Λακωνική) Μάνη και ανατολικά με τα Τρίνησα και το Βασιλοπόταμο ή ποταμό Σμήνος. Είναι μια περιοχή κυρίως ορεινή, το ανάγλυφο της οποίας χαρακτηρίζεται από απόκρημνες κορφές, σπηλιές, χαράδρες, κλεισούρες και αρκετά δάση.

Μετά το 1715 όταν η περιοχή πέρασε στα χέρια των Τούρκων έβαλαν για να προστατεύσουν τα σύνορα με την Μάνη τους σκληροτράχηλους Τουρκαλβανούς. Αυτούς που αργότερα όλοι θα γνώριζαν όλοι στην Πελοπόννησο ως Μπαρδουνιώτες Τούρκους. Σκληρότατοι και γενναίοι πολεμιστές. Οι Τούρκοι σκόπευαν με αυτή την κίνηση να περιορίσουν τα φαινόμενα κλεψιάς από τους επιθετικούς Μανιάτες αλλά και να αναστείλουν τυχόν επαναστατικά κινήματα από την Μάνη.

Ενετικά πληθυσμιακά δεδομένα 1700 Λακωνία

Τα χωριά της Βαρδούνιας ήταν ανάμεικτα. Κατοικούνταν από Έλληνες και Τουρκαλβανούς. Ωστόσο κάποια χωριά υπάγονταν στην Μάνη. Δεν είχαν Μπαρδουνιώτικο πύργο – φυλάκιο ούτε Αγά. Κατοικούνταν μόνο από Έλληνες.

Ο Νικήτας Νηφάκος τα περιγράφει στα στιχουργήματά του (1790)…

«…Ετούτα είναι της Μηλιάς τα δυτικά χωρία,

τα άλλα είναι βορεινά στη μεσιανή μερία.

Μπροστά είν’ η Καστάνιτζα, στις μάχες ξακουσμένη

και στην Τουρκίαν ακούεται, ας είν’ και μεθυσμένη.

Το Σελεγούδι το πτωχό, τα Κόκκινα Λουρία,

ο Άγιος Νικόλαος και άλλα δυο χωρία

Μαλτζίνα λέγεται το εν, Αρχοντικόν το άλλο

και έως εδώ σώνονται, δεν είναι πλέον άλλο.»

Τα παραπάνω 6 χωριά ( Καστάνιτσα, Σελεγούδι, Κόκκινα Λουριά, Άγιος Νικόλαος, Μαλτσίνα, Αρχοντικό ) είχαν καθεστώς ανάλογο με της Μάνης και ας ανήκαν διοικητικά επί Βενετών στα Μπαρδουνοχώρια. Το σύνορο στην περιοχή των Μπαρδουνοχωρίων μεταξύ Μάνης και Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν πάντοτε το ποτάμι της Μπαρδούνιας ή ο Σμήνος των αρχαίων. Πλησίον της Μέλισσας βρίσκεται της «στάρας» το γεφύρι, όπου σώζεται το τούρκικο φυλάκιο στην ανατολική πλευρά του ποταμιού.

Της «στάρας» το γεφύρι.

Τα υπόλοιπα χωριά των Μπαρδουνίων με τουρκικές φρουρές ήταν τα εξής :

Κάστρο της Μπαρδούνιας (αυτό επί τουρκοκρατίας κυρίως το κατείχαν οι Μπαρδουνιώτες Τουρκαλβανοί ) ), Ποτάμι, Παλιά Μπαρδούνια (ή Μποσινέϊκα), Τσεσφίνα (Δεσφίνα) Σίνα, Στροντζά (Προσήλιον), Ρόζοβα (Λεμονιά), Ζελίνα (Μελιτίνη), Τσέρια (Αγία Μαρίνα), Άρνα, Κοτσατίνα (Σπαρτιά), Γόλα (μονή από Έλληνες μοναχούς), Γοράνοι, Πυλοβίτσα (Πολοβίτσα), Κουρτσούνα (Βασιλική), Λιαντίνα, Ποταμιά, Πρίτσα (Παλαιόβρυση), Τάραψα, Πετρίνα. Μετά το 1821 δεν έμεινε ούτε ένας Τουρκαλβανός.